اما در سال‌های اخیر و خصوصاً با اوج‏گیری مباحث پیرامون برنامه هسته‏ای تهران، ریاض بار دیگر به فکر موازنه هسته‌ای افتاده است. در همین راستا سفیر عربستان در لندن در گفت‏وگویی با روزنامه تلگراف اظهار داشته که اگر مذاکرات هسته‌ای با ایران به توافقی منجر نشود که از نظر ریاض مانع دست‌یابی ایران به سلاح هسته‌ای شود، عربستان همه گزینه‌ها از جمله گزینه «دست‌یابی به سلاح هسته‌ای» را برای خود محفوظ می‌داند. این مقام سعودی با بیان این مطلب که ریاض سال‌ها سیاست ساخت سلاح هسته‌ای را دنبال نمی‌کرده،‌ اما پرونده هسته‌ای ایران این سیاست را تغییر داده، می‌گوید: «بعدها مشخص شد که ایران سیاستی را دنبال می‌کند که می‌تواند به برنامه ساخت سلاح هسته‌ای منجر شود و این کل چشم‏انداز منطقه را تغییر داده است.‌» (جوان آنلاین، 18/3/94: 722063) در مجموع می‏توان گفت اشتهای سیری ناپذیر ریاض برای دست‏یابی به سلاح هسته‏ای همچنان پابرجاست. در این نوشتار پس از اشاره‏ای به محدودیت‌های عربستان در مسیر ساخت سلاح هسته‌ای، به امکان‏سنجی خرید سلاح از پاکستان و اهداف عربستان از هسته‌ای شدن اشاره خواهد شد.

محدودیت‌ها و توانایی‌های ریاض در مسیر ساخت سلاح هسته‌ای

ممانعت غرب از دست‌یابی هر کشوری از جمله عربستان به توانمندی ساخت سلاح هسته‌ای و یا خرید آن با وجود پابرجا بودن سیاست «حفظ برتری نظامی اسرائیل در منطقه» برای ایالات متحده همچنان پابرجاست. عربستان با فشارهای غرب در سال 1988 به عضویتNPT  درآمد و سپس الحاقیه موسوم به 2+93 را نیز امضاء کرد. مقامات سعودی خوش‏باور خواهند بود اگر اعتقاد داشته باشند ‌با وجود تلاش برای برقراری روابط پنهانی با اسرائیل،‌ غرب به داشتن سلاح هسته‌ای این کشور رضایت خواهد داد. بنابراین اهمیت حفظ برتری اسرائیل باعث جلوگیری آمریکا از تلاش عربستان به سلاح هسته‌ای خواهد شد و شاید بتوان گفت این محدودیت یعنی ممانعت غرب، مهم‌ترین محدودیت عربستان در مسیر دست‌یابی به سلاح هسته‌ای است. زیرا علاوه بر حفظ برتری اسرائیل،‌ ساختار سیاسی عربستان و سیستم متحجر این کشور چندان مورد پذیرش مدعیان دموکراسی نیست و بعد از گذشت دهه‌ها بسیاری از مقامات آمریکایی نگاهی خوش‌بینانه به آن ندارند و این دیدگاه با اقبال روز افزون در آمریکا مواجه شده و بسیاری از سیاست‏مداران آن کشور اعم از دموکرات و جمهوری‌خواه به این نتیجه رسیده‏اند که نزدیکی دولت آمریکا به رژیم‏های خودکامه مانند عربستان به منظور حفظ ثبات و تضمین جریان نفت اشتباهی بوده است که باید جبران کرد. (Norton, 2003: 3-6)

عربستان سعودی نمی‌تواند سلاح هسته‌ای بسازد. عربستان تاکنون حتی یک خودرو هم نساخته است. عربستان می‌تواند زمین را حفر کرده و نفت استخراج کند؛ اما کار زیاد دیگری از دستش بر نمی‏آید. عربستان دانشمندان خود را برای چنین پروژه سری (ساخت سلاح هسته‌ای) کجا آموزش داده است؟ نظام آموزشی این کشور عقب مانده و ناکارآمد است و بخش عمده آن در اختیار دستگاه مذهبی افراطی عربستان قرار دارد

دیگر محدودیت عربستان را می‌بایست در پایین بودن رتبه تولید علم و دانش در این کشور جستجو کرد. این کشور با دلارهای نفتی نیازهای مردمش را تأمین می‌کند و رتبه تولید علم در این کشور بسیار پایین است. زکریا در تحلیلی در این خصوص می‌نویسد:‌ «عربستان سعودی نمی‌تواند سلاح هسته‌ای بسازد. عربستان تاکنون حتی یک خودرو هم نساخته است. عربستان می‌تواند زمین را حفر کرده و نفت استخراج کند؛ اما کار زیاد دیگری از دستش بر نمی‏آید. عربستان دانشمندان خود را برای چنین پروژه سری (ساخت سلاح هسته‌ای) کجا آموزش داده است؟ نظام آموزشی این کشور عقب مانده و ناکارآمد است و بخش عمده آن در اختیار دستگاه مذهبی افراطی عربستان قرار دارد. در حقیقت، موضع‏گیری‌های عربستان را باید امری استراتژیک ارزیابی کرد. این امر، واکنشی احساسی به ایران است که تا حد زیادی از رویکرد ضد شیعی عربستان ناشی می‌شود.» (افکارنیوز، 23/3/94: 422702)

بنابراین پایین بودن سطح دانش و فن‏آوری در عربستان دیگر محدودیت مهم این کشور در دست‌یابی به سلاح هسته‌ای خواهد بود. گرچه برخی تحلیل‏گران این نظر زکریا را با دلایلی رد کرده‌اند. «جفری لویس» کارشناس آمریکایی مرکز جیمز مارتین ‌در پاسخ به ادعاهای زکریا در مطلبی می‌نویسد: «قبول دارم که احتمال تلاش عربستان برای ساخت سلاح هسته‌ای پایین است، اما اشتباه است که نتیجه بگیریم عربستان یا هر کشور دیگری نمی‌تواند سلاح هسته‌ای بسازد. واقعیت آن است که اکثر کشورها سلاح هسته‌ای نمی‌سازند، نه به خاطر آنکه نمی‌توانند، بلکه به خاطر آنکه نمی‌خواهند. (Jeffery Lewis, 12/06/2015) علی‏رغم سخنان لویس، این نکته را می‏بایست مد نظر قرار داد که دانش هسته‌ای جزء علوم و فنون با پیچیدگی بالاست و فقط کشورهای محدودی در جهان صاحب این تکنولوژی هستند. محدودیت‏های فوق از جمله مهم‌ترین محدودیت‏های ریاض در خصوص دست‏یابی به سلاح هسته‏ای است. البته محدودیت‏های دیگری از قبیل مشکلات داخلی و رقابت‏های پیدا و پنهان شاهزاده‏ها و عدم توجه آنها به مسائل راهبردی، مشکلات حقوقی موجود بر سر راه ریاض به واسطه عضویت در معاهداتی از قبیل NPT و یا پروتکل الحاقی و مانع تراشی اعضای باشگاه هسته‌‏ای جهان بر سر راه ریاض در مسیر هسته‏ای شدن قرار دارد.‌

امکان سنجی خرید سلاح از پاکستان

این باور وجود دارد که عربستان نزدیک به ٦٠ درصد بودجه برنامه هسته‌ای پاکستان را تأمین مالی کرده، به این شرط که بتواند کلاهک‌های هسته‌ای از پاکستان خریداری کند. دولت عربستان کمک‌های مالی را در اختیار صنایع دفاعی پاکستان قرار داده و به گفته کارشناسان غربی به آزمایشگاه‌های ساخت تجهیزات موشکی و هسته‌ای این کشور کمک کرده است. بازدید سلطان بن‏عبدالعزیز، وزیر دفاع وقت عربستان در سال‌های ١٩٩٩ و ٢٠٠٢ از مرکز تحقیقات هسته‌ای پاکستان مهر تأییدی بر نزدیکی روابط نظامی دو کشور بوده است. (سایت الوقت، 23/3/94: 11762) همچنین برخی منابع از گسترش شدید روابط عربستان با پاکستان و سرمایه گذاری آل‏سعود در برنامه هسته‌ای این کشور خبر می‌دهند. گزارش‌ها حاکی است که همکاری‌های عربستان با پاکستان و توسعه سریع آن مورد توجه سازمان‌های امنیتی آمریکا قرار گرفته است. (پایگاه خبری العالم،‌ 16/8/92: 1532134)

مهم‌ترین هدف عربستان از تلاش برای دست‌یابی به سلاح هسته‌ای، موازنه جمهوری اسلامی ایران در منطقه ژئوپلیتیک، ‌ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک خاورمیانه است. ریاض پس از سقوط رژیم بعث این احساس را دارد که اولاً، ایران به سمت قدرت هژمون منطقه‌ای حرکت می‌کند؛ و ثانیاً، ریاض خود می‌بایست به عنوان بازیگر اصلی ایفای نقش نماید.

علی‏رغم موارد مطروحه فوق، به نظر می‌رسد ساختار سیاسی عربستان و برخی دیگر از الزامات از قبیل فشارهای غرب، مانع از فروش هرگونه سلاح هسته‏ای به عربستان خواهد شد. زکریا در این خصوص بر این عقیده است که این امر بسیار غیر محتمل است. هرگونه تلاشی در این راستا، از ترس تحریم، اقدام متقابل غرب و پیگیری، باید به صورت سری انجام گیرد. عربستان در صنعت انرژی، زیرساخت‌ها، فروش نفت و خرید کالا تا حد زیادی به خارجی‌ها وابسته است. در صورتی که تحریم‌هایی از نوع ایران و کره شمالی بر این کشور وارد شود، نظام اقتصادی‌اش فرو خواهد پاشید. این صحیح است که سعودی‏ها در موارد زیادی به کمک پاکستان شتافته‏اند، اما اسلام‏آباد به خوبی آگاه است که چنین اقدامی می‌تواند سبب واکنش‌های منفی و وضع تحریم‌ها شود. بنابراین، حتی برای خرسند کردن حامی خود در ریاض نیز بعید است که پاکستان دست به چنین کاری بزند. (افکارنیوز، 23/3/94: 422702) لذا به نظر می‏رسد امکان فروش تسلیحات هسته‏ای به عربستان بیشتر به بلوف سیاسی شباهت دارد تا به واقعیت؛‌ و به نظر می‏رسد مهم‏ترین هدف این‏گونه بلوف‏ها تأثیرگذاری بر مذاکرات هسته‏ای بین تهران و گروه 1+5 باشد.

اهداف عربستان از تلاش برای هسته‌ای شدن

مهم‌ترین هدف عربستان از تلاش برای دست‌یابی به سلاح هسته‌ای، موازنه جمهوری اسلامی ایران در منطقه ژئوپلیتیک، ‌ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک خاورمیانه است. ریاض پس از سقوط رژیم بعث این احساس را دارد که اولاً، ایران به سمت قدرت هژمون منطقه‌ای حرکت می‌کند؛ و ثانیاً، ریاض خود می‌بایست به عنوان بازیگر اصلی ایفای نقش نماید. همچنین برنامه صلح‏آمیز هسته‌ای ایران و امکان دست‌یابی به توافق بین تهران و کشورهای 1+5 ریاض را بیش از پیش نگران کرده است. دیوید آلبرایت رئیس مؤسسه دانش و امنیت بین‌المللی، در مورد تلاش‌های اخیر عربستان مدعی شده: «آنها از تحولات مسئله ایران نگران هستند، آنها پول دارند، می‌توانند استعدادهای مورد نیاز را بخرند، آنها می‌توانند با پول آموزش هم ببینند، سعودی‏‎ها به دنبال راهی برای تأمین قدرت بازدارندگی در برابر ایران هستند.»

همچنین شاهزاده ترکی فیصل رئیس پیشین سازمان اطلاعاتی عربستان در پاسخ به این پرسش «لیندسی گراهام» سناتور آمریکایی که اگر ایران برنامه غنی‏سازی خود را در توافق نهایی احتمالی با غرب حفظ کند، آیا کشورهای عربی نیز به چنین حقی متوسل خواهند شد، می‏گوید: «فکر می‌کنم باید بر حقوق برابر برای همگان تأکید کنیم؛ این بخشی از معاهده ان.پی.تی است.» (دیپلماسی ایرانی، 26/11/92: 1928723) و یا اینکه عبدالله العسکر یکی از اعضای کمیته امور خارجی شورای مشورتی عربستان در این‏باره می‏گوید: «ما ترجیح می‌دهیم خاورمیانه عاری از تسلیحات اتمی باشد، اما اگر ایران این اقدام را انجام دهد هیچ چیزی حتی جامعه بین‌الملل نیز نمی‌تواند جلوی ما را بگیرد.» همچنین ابراهیم الماریه سرهنگ بازنشسته سعودی و تحلیل‏گر مسائل امنیتی می‏گوید: «سران ما هرگز اجازه نخواهند داد ایران سلاح اتمی داشته باشد و ما نداشته باشیم. اگر ایران اعلام کند سلاح اتمی دارد، ما نمی‌توانیم 30 سال برای دست‌یابی به آن صبر کنیم و باید قادر باشیم که طی یک هفته بدان دست یابیم.» (خبرگزاری تسنیم، 17/2/94: 733499)

هدف دیگر عربستان از تلاش برای دست‌یابی به سلاح هسته‌ای به تحولات چند سال اخیر کشورهای عربی مربوط می‌شود. زیرا این تحولات بر نگرانی ریاض بیش از پیش افزوده است. خصوصاً ریاض نگران از دست دادن حیات خلوت خود یعنی یمن و یا عربستان دوم یعنی بحرین است.

هدف دیگر عربستان از تلاش برای دست‌یابی به سلاح هسته‌ای به تحولات چند سال اخیر کشورهای عربی مربوط می‌شود. زیرا این تحولات بر نگرانی ریاض بیش از پیش افزوده است. خصوصاً ریاض نگران از دست دادن حیات خلوت خود یعنی یمن و یا عربستان دوم یعنی بحرین است. لذا می‌توان گفت با توجه به انقلاب‌های عربی زمینه‌های جدیدی از رقابت برای عربستان سعودی و ایران باز شده که گاهی اوقات از آن به عنوان یک جنگ سرد منطقه‏ای جدید یاد می‏شود. (Aarts & M. Al Tamamy, 2013) همچنین شاید عربستان بیش از هر زمان دیگری نگران کشیده شدن موج‏های مردمی به ریاض باشد و یا اینکه احساس نماید همچون ابتدای هزاره جدید میلادی و مطرح شدن طرح «خاورمیانه بزرگ»‌ در نوک پیکان حملات مدعیان دموکراسی به منظور تغییرات بنیادین قرار دارد و یا اینکه احساس کند از تنش‏های موجود بین تهران و غرب به علت حل و فصل احتمالی پرونده هسته‏ای این کشور کاسته خواهد شد. بنابراین تلاش عربستان برای امنیت به عنوان رویایی اولیه با قدرت رو به افزایش ایران و متحدان منطقه‌ای آن در لبنان، سوریه و تلاش برای مهار قدرت هژمونیک ایران در خلیج فارس دیده شده است. (Mottale, 2014) زیرا دولت عربستان مظنون است که ممکن است ایران از بی‏ثباتی در کشورهای عربی برای گسترش نفوذ خود در منطقه بهره‏برداری کند؛ امری که از دیدگاه ریاض تا حد زیادی در سال‏های اخیر افزایش یافته است. (Steinberg, 2014, p.13) بنابراین به نظر ریاض داشتن سلاح هسته‌ای شاید بتواند مانع از بهره‏برداری دیگر کشورها از تحولات چند سال اخیر جهان عرب شود؛ و همچنین مانع فشارهای گاه و بی‏گاه غرب برای تغییرات بنیادین در عربستان شود.

نتیجه گیری

به نظر می‌رسد تلاش‌های عربستان برای دست‌یابی به توانایی ساخت سلاح هسته‌ای و یا به دست آوردن آن با استفاده از دلارهای نفتی همچون گذشته ادامه داشته باشد. اما با توجه به جایگاه حساس خاورمیانه از یکسو، و ساختار سیاسی عربستان از سوی دیگر، این تلاش‏ها چندان مثمر ثمر نیست. زیرا غرب متعهد به حفظ برتری تل‏آویو در منطقه است و سیستم متحجر عربستان خطر استفاده از سلاح هسته‌ای را در صورت دست‌یابی به آن افزایش می‌دهد. بنابراین به نظر نمی‌رسد دست‏های عربستان برای این کار یعنی توانایی ساخت سلاح هسته‌ای و یا خرید آن، چندان باز باشد. مضافاً اینکه، امکان فروش سلاح هسته‌ای از سوی پاکستان به عربستان با توجه به رویکرد غرب به این موضوع،‌ پایین بودن توانمندی‌های ریاض در نگهداری سلاح‌های هسته‌ای و داشتن مخاطراتی برای اسلام‏آباد پایین است. همچنین اگر غرب از تلاش‌های ریاض برای هسته‌ای شدن چشم پوشی کند،‌ این امر به منزله پذیرش رقابت‌های هسته‌ای در منطقه خواهد بود، که چندان مورد پذیرش غرب نیست.

منابع:

- جوان آنلاین،‌ (18/3/94)، «هشدار سفیر عربستان به غرب درباره توافق هسته‌ای با ایران: گزینه سلاح هسته‌ای روی میز سعودی است»؛

http://javanonline.ir/fa/news/722063

- دیپلماسی ایرانی، (26/11/92)، «آیا سعودی‏ها به دنبال هسته‌ای شدن هستند؟»؛‌

http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1928723

- پایگاه خبری العالم، (16/8/92)،‌ »پاکستان به عربستان بمب هسته‌ای می‌دهد»؛

http://fa.alalam.ir/news/1532134

- افکارنیوز، (23/3/94)، «فرید زکریا تحلیل کرد: عربستان توان هسته‌ای شدن ندارد»؛

http://www.afkarnews.ir/vdce7w8ewjh8wfi.b9bj.html

- سایت الوقت، (23/394)، «امکان یا امتناع هسته‌ای شدن عربستان سعودی»؛

http://www.alwaght.com/fa/News/11762

- خبرگزاری تسنیم، (17/2/94)،‌ «عربستان در اندیشه سلاح هسته‌ای برای به حاشیه راندن ایران است»؛

http://www.tasnimnews.com/Home/Single/733499

- Jeffery Lewis, (12/06/2015), ‘Sorry, Fareed: Saudi Arabia Can Build a Bomb Any Damn Time It Wants to’

http://foreignpolicy.com/2015/06/12/sorry-fareed-saudi-arabia-can-build-a-bomb-any-damn-time-it-wants-to/

- Norton, Augustus Richard (2003), "America in the Middle East: Statesmanship versus politics”, Current History, Vol. 102, No. 660.

- Saudi Arabia and the Arab Uprisings: National, Regional, and Global Responses, Paul Aarts and Saud M. Al Tamamy, Gulf Research Meeting, Cambridge, 2013, See at:

http://gulfresearchmeeting.net/index.php?pgid=Njk=&wid=NjI=&yr=2013

- "Saudi Arabia’s Foreign Policy and its Security Challenges", Morris Mottale, International Security Forum, Articles, Middle East & North Africa: MENA, June 24, 2014, See at:

http://inter-security-forum.org/?p=433

- "Leading the Counter- Revolution, Saudi Arabia and the Arab Spring", Guido Steinberg, SWP Research Paper, German Institute for International and Security Affairs, June 2014, Berlin, See at:

منبع: تبیین